Ik heb de tekst van een video met Gabriele Krone-Schmalz(1)ik heb al eens eerder over Gabriele Krone-Schmalz geschreven, zie: De Duitse term “Putinversteher” uitgeschreven en vertaald, waarin ze kritiek oefent aan de huidige verslaggeving over Rusland. (2)De betreffende video is vooralsnog te vinden op YouTube onder https://www.youtube.com/watch?v=BJVcB4VW_Zw. Ik ben er echter niet in geslaagd de video te downloaden, normaal gesproken lukt dat altijd. De video is zo te zien een commentaar op een video van zoom-gesprek of lezing van Gabriele … Lees verder...
Ik denk dat we er het meest bij gebaat zijn als ik meteen de verbanden laat zien met de huidige berichtgeving, door te wijzen op patronen die mij zijn opgevallen en ook concrete voorbeelden te geven die typerend zijn. Overigens zijn deze voorbeelden bewust gekozen uit de tijd voor de Russische invasie in de Oekraïne, om heel duidelijk te laten zien dat deze eenzijdigheid niet alleen met de invasie is begonnen, en dat het probleem niet zozeer gevormd wordt door nepvideo’s of vervalste fragmenten of iets dergelijks, maar door dingen die veel subtieler zijn en niet zo makkelijk te doorzien. Ik zal dit concretiseren, bijvoorbeeld wanneer belangrijke onderwerpen helemaal niet worden behandeld of wanneer belangrijke informatie voor het begrijpen van een onderwerp wordt weggelaten, of wanneer taal niet precies wordt gebruikt, onbewust, automatisch of zelfs opzettelijk. Wanneer er met twee maten wordt gemeten of zelfs maar wanneer er een andere toon wordt aangeslagen in interviews of moderaties als het over Rusland gaat, waarbij je direct kwaadaardigheid of minachting of iets dergelijks kunt voelen.
Veel van wat kritiek verdient in de berichtgeving over Rusland is te soepel om het goed onder woorden te kunnen vatten, waardoor je formeel vaak reden vindt om de inhoud van wat er wordt uitgezonden te verdedigen of te rechtvaardigen. Dus in die zin is er vaak geen sprake van justitiabele klachten over programma’s of iets dergelijks, maar de indruk die wordt gewekt is een heel specifieke, maar ongetwijfeld negatieve, die dan blijft hangen. Deze past bij het eerdere scheve beeld, dat zo steeds verder wordt geconsolideerd. We hebben een vast kader, een voorbereid stramien waarin nieuws uit Rusland valt, wat overigens ook duidelijk te zien is aan hoe verschillend dingen worden waargenomen in de oude en nieuwe deelstaten. De mensen in de voormalige DDR hebben een heel andere ervaringsachtergrond en hebben niet het vijandbeeld van de Sovjet-Unie of Rusland dat tijdens de Koude Oorlog in hun hoofd is gegrift, maar de mensen in het Westen wel en – zoals je ziet – kan dit gemakkelijk weer tot leven worden gewekt.
Het kader van dit raster beslaat het hele scala aan onderwerpen, niet alleen politieke. De manier waarop bijvoorbeeld over een alom bekend vaccin in de testfase wordt bericht, is anders als het bedrijf dat het vaccin produceert in Rusland is gevestigd en niet in de VS of West-Europa. Soms zijn het juist de kleine dingen die effect hebben door de constante herhaling en opeenstapeling, niet in de laatste plaats door de selectie van originele Russische citaten. Ook valt op dat er politieke druk wordt opgebouwd door en in de berichtgeving op een manier, die ik volgens journalistieke principes ontoelaatbaar vind. Want journalisten zijn er niet om politiek te bedrijven, maar om politiek uit te leggen. En nog iets is opvallend, dat ondanks alle begrip voor de dwang om te verkorten en de behoefte aan oriëntatie in een steeds ingewikkelder wordende wereld, bijna alles een polariserend kader wordt geplaatst. Dingen zijn altijd “zwart of wit”, “goed of slecht”, “of…of” en nooit “zowel als”.
Deze mechanismen spelen natuurlijk hun rol in het splijten van de samenleving, het polariseren en radicaliseren van debatten en deze simplificatie heeft fatale gevolgen om de volgende reden: ik denk dat we het er allemaal over eens kunnen zijn, dat een van de taken van journalisten in democratische systemen daarin bestaat om de mensen een basis te verschaffen om weloverwogen beslissingen te kunnen nemen. Dit heeft iets te maken met de zogenaamde verantwoordelijke burger van wie democratische samenlevingen afhankelijk zijn. Hoe dan ook, naar mijn mening zijn journalisten er niet om burgers de juiste weg te wijzen – wat dat dan ook moge zijn – en ik maak me grote zorgen als steeds meer collega’s het hebben over de houding die journalisten zouden moeten aannemen. Ik zou daar heel voorzichtig mee zijn. Als het tonen van houding betekent dat wij journalisten meedogenloos alle feiten verzamelen, die we maar kunnen krijgen, zonder dingen weg te laten die niet in ons eigen persoonlijke beeld passen, dan ben ik zeker voor het tonen van houding.
Als het tonen van houding betekent dat je bepaalde waarden en een zekere standvastigheid hebt, d.w.z. dat je je niet opportunistisch gedraagt en elke dag van kleur verandert, dan ben ik ook voor het tonen van houding. Maar ik ben bang dat dat niet is wat er op dit moment bedoeld wordt. Op dit moment betekent het innemen van een houding tonen veeleer het kiezen van een bepaalde kant in een meningsverschil – in mijn opvatting van journalistiek – en dat kan niet onze taak zijn in de journalistiek.
Ik heb het net gehad over druk die kan en zal worden opgebouwd via berichtgeving om beleid te maken. Laten we het achtuurjournaal van 4 juli 2021 nemen en een bericht uit de VS over een hackeraanval die ertoe leidde dat supermarkten in Zweden niet meer open konden, omdat de kassasoftware niet meer bruikbaar was. De server staat in de VS en het ging over het vermoeden dat de aanval uit Rusland afkomstig was. De correspondente meldde: “Biden was erg terughoudend in zijn commentaar en dat was op dat moment ook nog zo. Pas later viel er een zekere scherpte te bespeuren. Maar op 4 juli, de dag van deze melding, zei Biden alleen dat hij vermoedde dat de aanval uit Rusland kwam en dat we het niet wisten. De tekst van het artikel van de correspondente ging toen als volgt verder: als de Amerikaanse geheime dienst zeker weet dat de Russische regering erachter zit, dan moet Biden reageren, anders verliest hij zijn geloofwaardigheid.
Dit is misschien nog heel subtiel, maar het is een patroon dat keer op keer wordt herhaald en in de berichtgeving klinkt het vaak alsof de escalatie niet niet vroeg genoeg kan komen. Een zin uit een verslag van een correspondente in het ochtendprogramma van de ARD past daarbij: de EU moet meer druk opbouwen om Rusland iets te laten doen… Dit is een politieke uitspraak en geen journalistieke; het kan hoogstens gebruikt worden in een commentaar, maar het was een verslag van een verslaggever. Of elders: de druk neemt toe en deze keer kan het niet bij woorden blijven. In dit specifieke geval moet echter worden opgemerkt dat op het moment van deze journalistieke uitspraak de druk nog niet was veroorzaakt door een enkele politieke uitlating, maar alleen door de verslaggeving van de journalisten, die dan meestal de morele knuppel uit het hoenderhok halen. En dan zijn de passende politieke citaten snel gevonden. En staat de betreffende oppositie ook graag klaar om mee te doen. Dit is een terugkerend patroon dat zo vanzelfsprekend is geworden dat het nauwelijks nog wordt opgemerkt.
Ik zal nog een voorbeeld geven dat me eerlijk gezegd tot op de dag van vandaag verbijstert, hoewel het dateert van 6 september 2020, maar het is nog steeds actueel. Want actueel betekend niet, wat er vandaag gebeurt, maar wat vandaag nog van belang is. Het ging over de arrestatie van Aleksej Navalny en de vraag of dit gevolgen heeft voor de aanleg van de Nord Stream 2 pijpleiding. In het ARD programma Bericht aus Berlin, was de toenmalige Duitse minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas te gast en hem werd deze vraag gesteld en hij antwoordde ongeveer als volgt: dat je de dingen niet door elkaar moet halen, dat je vooral moet afwachten wat het onderzoek zal uitwijzen met betrekking tot de schuldvraag. Maar de collega nam hier geen genoegen mee en ging verder, en dat is in wezen ook haar taak. In totaal ging ze drie keer verder door steeds opnieuw te vragen: maar als zou blijken dat Poetin of de Russische regering erachter zat, wat dan? En de heer Maas antwoordde uiteindelijk, hoorbaar geïrriteerd, en ik citeer letterlijk: het zou zeker verkeerd zijn om bij voorbaat uit te sluiten dat het geen invloed zou kunnen hebben op het project. Dat is precies wat hij zei.
Wat gebeurde er vervolgens? Het eerste bericht in het ZDF-programma Heute Nachrichten was: dat zelfs minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas vraagtekens zette bij Nord Stram 2. Nee, dat zei hij niet werkelijk. Maar het ging op dezelfde manier verder, de collega van Berlin direkt formuleerde het toen als volgt: Heiko Maas dreigde Nord Stream 2 stop te zetten. Nee, dat zei hij nu helemaal niet. Wat ik wil zeggen, is dat dit een schaamteloos voorbeeld is van hoe je kennelijk gewenste krantenkoppen in de mond legt van politieke besluitvormers, door ze in het nauw te drijven doormiddel van heel specifieke vragen. Heel populair is trouwens ook de vraag: graag heel kort, met ja of nee antwoorden. Naar mijn mening heeft dit niet veel meer te maken met kritische verslaggeving – het is stemmingmakerij en een verlangen om de escalatieschroeven aan te draaien om alles een beetje spannender te maken. Ik ben er inmiddels ook bang voor, dat mijn collega’s zo handelen uit vrees dat men hen ervan zal beschuldigen, niet kritisch genoeg over dit verfoeilijke Russische regime bericht te hebben. Want bestempeld worden als een Rusland-begrijper of zelfs als een Poetin-begrijper (Putin-Versteher) is nagenoeg fataal voor je carrière. Overigens, met uitzondering van de heer Röttgen van de CDU en de toenmalige Oekraïense ambassadeur Melnik in Duitsland, waren het in eerste plaats niet de politici die op die avond vragen opwierpen over Nord Stream 2, maar de journalisten.
Het volgende punt in de lijst was wanneer belangrijke informatie voor het begrijpen van een onderwerp wordt weggelaten. U herinnert zich misschien het incident in de Zwarte Zee in de straat van Kertsj in december 2018, waarbij drie Oekraïense schepen en 24 bemanningsleden in door Rusland hechtenis werden genomen. In de berichtgeving werd gesproken over Oekraïense vissersboten, in eerste instantie geen woord over het feit dat het schepen van de Oekraïense marine waren. De politieke context ontbrak volledig: vlak voor dit incident had de Oekraïense parlementslid Igor Mosejtsjoek, een nationalist en voormalig plaatsvervangend commandant van het beruchte Azov-bataljon, in het Oekraïense parlement openlijk gedreigd de nieuwe brug over de straat van Kertsj op te blazen. Er is al een zekere logica dat Rusland na deze voorgeschiedenis de Oekraïense militaire schepen die de brug naderen, van dichtbij wilde bekijken. Als deze context ontbreekt, dan wordt alleen een beeld van de onvoorspelbare Rus geschapen, die er ook niet ervoor terugdeinzen om nietsvermoedende vissersboten, die er gewoon een beetje ronddobberen en hun werk doen, te belemmeren. Oorspronkelijke verklaringen heeft men alleen van de Oekraïense ambassadeur ingewonnen, en niet van de Russische. Met andere woorden, de Russische versie van de gebeurtenissen lijkt niet relevant te zijn voor de verslaggeving. De onderliggende betekenis is altijd: dit alles is immers toch niet echt geloofwaardig, en in de meeste gevallen, propaganda.
Toen het ging om het niet verlengen van de graanovereenkomsten, nam het weglaten van belangrijke informatie vormen aan, die ik in Duitsland niet voor mogelijk had gehouden. De details leiden nu te ver, aan wie geïnteresseerd is, kan ik graag de overeenkomstige passage uit een van mijn boeken sturen. Ik weet zeker dat we dat praktisch kunnen regelen.
Laten we doorgaan naar het volgende punt, wanneer taal niet precies wordt gebruikt, hetzij onbewust en automatisch, hetzij met opzet. Dit is inderdaad een waardevolle bron en loopt door alles heen. Meestal heet het dan: Dhr. XY of het land XY zegt dat… Met Rusland of Poetin wordt dat anders geformuleerd: beweert dat.
Er wordt zeer zelden op een neutrale manier geformuleerd. Als het gaat over onbevestigde berichten, en het gaat over de goede, dan wordt gezegd: dit en dit is waarschijnlijk zo en zo… Bij de slechteriken, wordt in de regel het woord vermoedelijk vervangen door het woord zogenaamd. Of als bijvoorbeeld Poetin en Erdogan onderhandelen over Syrië, dan wordt dit niet onderhandelen, maar bedisselen genoemd. Poetin en Erdogan bedisselen iets in verband met Syrië.
Ik heb hele hoofdstukken geschreven met de titel “dubbele standaarden” in verschillende boeken over Rusland, waarin ik dergelijke taalkundige voorbeelden heb opgesomd. Maar dubbele standaards hebben niet alleen een taalkundige component. Meten met twee maten heeft nog een extra dimensie. Een voorbeeld – in oktober 2019 viel Turkije Syrië binnen en men kon het volgende constateren: er werd, ondanks alle kritiek, gesproken over begrijpelijke veiligheidsbelangen van Turkije. Dit werd ook in verschillende interviews of geluidsopnames bevestigt. Citaat: men moet de motivatie van Turkije begrijpen, zelfs als men de actie niet goedkeurt. Ik kan me niets soortgelijks herinneren met betrekking tot Russische acties. In verband met Turkije, was er dan ook sprake van niet in overeenstemming met het internationaal recht en niet van een schending van het internationale recht. Wat Rusland betreft zijn we daar heel wat minder terughoudend, niet alleen als er sprake is van de Krim. Het is niet de verantwoordelijkheid van journalisten om de vrede te handhaven, noch de interne noch de externe. Maar het moet hen wel duidelijk zijn dat ze met hun werk kunnen bijdragen aan het in gevaar brengen van de vrede, zowel de interne als de externe. En misschien moet men dit op een vriendelijke, maar nadrukkelijke manier tegen de een of de ander herhalen. Er hangt veel te veel ervan af, vooral wat de publieke omroep betreft. We mogen niet riskeren dat deze omroep wordt afgeschaft, omdat deze hopelijk slechts tijdelijk zijn wettelijke opdracht niet nakomt.
Biografische gegevens
Gabriele Krone-Schmalz studeerde Oost-Europese geschiedenis, politieke wetenschappen en Slavische studies. In 1977 verdedigde ze met succes haar doctoraat in geschiedenis en politieke wetenschappen. Sinds 1976 werkte ze voornamelijk voor verschillende radio- en televisieprogramma’s van de West-Duitse radio.
De overgrote meerderheid van de Duitse kijkers kent haar als correspondent voor de ARD-televisie Moscow Studio, waar ze van 1987 tot 1992 werkte en uitzendingen maakte over de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Van 1992 tot 1997 was ze presentatrice van het programma “Kulturweltspiegel” op ARD. Sindsdien werkt ze als onafhankelijk journaliste. Sinds 2011 doceert ze de grondbeginselen van televisie- en mediakunde aan de particuliere hogeschool “School of Business and Information Technology” in Iserlohn.
Gabriele Krone-Schmalz is auteur van verschillende boeken over Rusland en lid van de stuurgroep van de Petersburg Dialoog, een open discussieforum dat wederzijds begrip tussen Russische en Duitse maatschappelijke organisaties bevordert. Ze heeft felle kritiek geuit op de Duitse media, die ze beschuldigt van partijdigheid en eenzijdige berichtgeving over de annexatie van de Krim door Rusland.
Voetnoten
