verscheen op 22 januari 2022 in de weekeditie van De Andere Krant
Een artikel van Kees van der Pijl
De staatsgreep in Kazachstan was een poging om in dat land een pro-Westerse ‘kleurenrevolutie’ te ontketenen, net als eerder in Wit-Rusland en Oekraïne, schrijft emeritus-hoogleraar internationale relaties Kees van der Pijl. De mislukking van de coup betekent een fors verlies voor de Verenigde Staten.
Wat is er gebeurd in Kazachstan? Alles wijst erop dat de Verenigde Staten en ook het Verenigd Koninkrijk op zijn minst de hand hadden in de onlusten in het land, die zelfs uitmondden in een staatsgreep. Na de terugtrekking van de Navo uit Afghanistan hebben de Amerikanen geen basis meer in Centraal-Azië, en geen enkele regering in de regio was bereid hen een nieuwe te geven. In andere voormalige Sovjet-republieken zoals Georgië en Oekraïne zijn eerder in 2003-2004 en 2014, middels ‘kleurenrevoluties’ pro-Westerse groepen aan de macht gebracht. Dus waarom niet proberen de onrust die op 2 januari uitbrak in het strategisch tussen Rusland en China gelegen Kazachstan te benutten om daar (weer) voet aan de grond te krijgen?
De Amerikanen hebben uitgebreide contacten in Kazachstan en hun ambassade kondigde de onrust al half december aan. De National Endowment for Democracy in Washington, algemeen bekend als een frontorganisatie van de CIA, had in 2020, het laatste jaar waarover de cijfers zijn gepubliceerd, 1,2 miljoen dollar in een burgerbeweging in Kazachstan gestoken. In hetzelfde jaar werd 3,8 miljoen dollar geschonken door de Open Society Foundation van George Soros. Ook hij heeft een lange staat van dienst als het gaat om het steunen van kleurenrevoluties, vooral in het voormalige Sovjetblok. Dat omvat training van activisten, het via sociale media coördineren van demonstraties in meerdere steden, en dergelijke, alles uit naam van de democratie.
Anders dan Georgië en Oekraïne echter, is Kazachstan lid van de verdragsorganisatie CSTO, samen met Rusland, Wit-Rusland, Tadzjikistan, Armenië en Kirgizië. Door de opstand toe te schrijven aan buitenlandse inmenging kon president Kassym-Jomart Tokayev de CSTO verzoeken een vredesmacht te sturen. Terwijl die vliegvelden en andere strategische objecten bewaakte, konden Kazachse eenheden de orde herstellen.
De Amerikaanse invloed in Kazachstan dateert van de tijd dat het land geregeerd werd door sterke man Nursultan Nazarbayev. Onder zijn bewind werd een deel van het grote Tengiz-olieveld aan Chevron verkocht. In 2005 kwam Bill Clinton persoonlijk op bezoek om te vieren dat een donor van de Clinton Foundation, James Giustra, een grote uraniumconcessie had verworven. Nazarbayev werd beschuldigd van corruptie en wegsluizen van miljarden dollars naar Zwitserland. In 2019 werd hij opgevolgd door Tokayev, maar als voorzitter van de Nationale Veiligheidsraad behield hij grote invloed. De hoofdstad Astana werd naar hem hernoemd (Nur-Sultan).
Of Nazarbayev zelf een rol speelde in de machtsgreep is onduidelijk, maar zijn rechterhand, Karim Masimov, is gearresteerd en in de Nationale Veiligheidsraad vervangen door een medestander van president Tokayev. Masimov is een zakenvriend van Joe Biden en diens zoon Hunter, die weer nauwe banden met oligarchen in Oekraïne onderhoudt.
Een andere figuur die een rol speelde in de machtsgreep was Mukhtar Ablyazov, voormalig minister van energie en bankier. In 2000 was hij in conflict gekomen met Nazarbayev en met medeneming van zo’n 6 miljard dollar naar Engeland uitgeweken. Daar werd hij in 2012 uitgewezen wegens belastingontduiking, waarop hij zich in Frankrijk vestigde. Ablyazov greep de onrust van begin januari aan om te proberen daar zelf aan de macht te komen. Hij riep het Westen op hem te steunen, omdat anders Kazachstan net als Wit-Rusland de banden met Rusland zou aanhalen. Zelf zette hij zijn hoofdkwartier voor de kleurenrevolutie in Kazachstan op in Kiev, hoofdstad van de eerder door het Westen overgenomen Oekraïne.
In totaal zijn er bij de onlusten 160 mensen om het leven gekomen, onder wie 18 politieagenten. Twee agenten werden volgens de CBC, de NOS van Canada, onthoofd gevonden, mogelijk het werk van jihadisten. De demonstraties waren uitzonderlijk gewelddadig en op Twitterfilmpjes was te zien hoe demonstranten geweren kregen uitgedeeld die in de kofferbak van personenauto’s waren aangevoerd. Tot de interventie van de CSTO bleken de veiligheidstroepen overigens niet bereid zich te verzetten tegen het geweld: zo werd de luchthaven van de belangrijke stad Almaty prijsgegeven toen daar 50 gewapende opstandelingen verschenen.
Naast de genoemde Masimov en Ablyazov en hun contacten in de VS en West-Europa, waren ook criminele elementen bij het geweld betrokken. Maar belangrijker nog is de connectie met Turkije. De benoeming van de Britse voormalig ambassadeur in Ankara, Richard Moore, tot hoofd van de Britse buitenlandse geheime dienst MI6 in juni 2020 is in dit opzicht belangrijk. Tijdens Moores ambassadeurschap van 2014 tot 2018 gaf hij blijk van zijn actieve steun voor Erdogans neo-Ottomaanse aspiraties (herstel van het grote Turkse rijk met verwante volken). Naast Azerbeidzjan, door Turkije gesteund in de recente oorlog met Armenië, zijn ook diverse lidstaten van de CSTO, waaronder Kazachstan, kandidaat voor opname in het nieuwe Ottomaanse rijk van Erdogan, die de laatste tijd weer afstand neemt van Rusland en meer naar de Navo trekt.
In meerdere media is gewezen op de rol die MI6 zou hebben gespeeld in de onrust in Kazachstan. Verschillende oud-agenten van MI6 werken voor Ablyazov. Daarnaast is de aanwezigheid van met de Grijze Wolven verbonden Turkse ultra-nationalisten van verschillende kanten opgemerkt.
Al met al lijkt de mislukte kleurenrevolutie in Kazachstan uit te draaien op een fors verlies van de invloed van het Westen. Zolang oorlog een uitweg zou kunnen bieden uit de afbrokkelende Covid-noodtoestand, blijft het gevaar van een groot conflict echter bestaan.
