verscheen op 8 januari 2022 in de weekeditie van De Andere Krant
Een bericht van Marie-Thérèse ter Haar
Nu de spanningen tussen Rusland en het Westen onverantwoord hoog zijn opgelopen, blikt deskundige Marie-Thérèse ter Haar terug op het einde van de Sovjet-Unie dertig jaar geleden.
Op 25 december 2021 was het dertig jaar geleden dat de Sovjet-Unie ophield te bestaan en Michail Gorbatsjov van zijn troon viel. In het Westen zien we hem als held, omdat hij een einde maakte aan de Koude Oorlog. Woorden als perestrojka (staatkundige en economische hervormingen) en glasnost (openheid) waar hij prat op ging, kennen de meeste mensen van boven de dertig jaar wel. Voor de jongere generatie is hij echter veelal onbekend. Andere kopstukken uit deze belangrijke tijd zijn overleden, zoals George Bush sr., Helmut Kohl, [Duits minister van buitenlandse zaken, red.] Hans-Dietrich Genscher, [zijn Russische ambtsgenoot, red.] Edoeard Sjevardnadze en onze Nederlander Ruud Lubbers. De 90-jarige Gorbatsjov is de enige die nog leeft en is geestelijk in een goede conditie.
Gorbatsjov zelf is helemaal niet zo positief over datzelfde Westen. Als de Westerse politiek en media daar wat meer over hadden bericht, had dit tot meer begrip kunnen leiden waarom Rusland vandaag de dag op een bepaalde manier handelt. Juist deze held van het Westen zou toch meer interviews en aandacht kunnen krijgen? Het zou tot zoveel meer verduidelijking kunnen leiden in een tijd dat de spanningen met Rusland hoog zijn opgelopen.
Tot op de dag van vandaag blijft Gorbatsjov zich bedrogen voelen over hoe de garanties om niet uit te breiden zijn geschonden die hij in 1990 van de NAVO kreeg. Die staat nu immers aan de Russische grens. Gorbatsjov heeft het ook over het Westerse politieke en economische handelen in de jaren 90 in Rusland – het zou allemaal niet zo netjes zijn gegaan. Hij spreekt harde taal dat Europa hem dertig jaar geleden had beloofd dat er meerdere ‘kamers’ waren in het ‘Europese huis’. Het Westen heeft hier echter weinig van waargemaakt: alles leek te gebeuren met een Westers superioriteitsgevoel. ‘Serieus luisteren en meedenken met de belangen van Rusland was er niet bij, ook al deed men voorkomen dat dit wel zo was.’
Vooral zet de gepensioneerde Gorbatsjov zich in om de gevaarlijke wapenwedloop af te wenden. Daarbij laat hij van zich horen als er weer een NAVO-conferentie is. De afgelopen jaren reageerde hij meerdere malen zeer geërgerd bij nieuwe uitbreidingsgolven: In 1999 werden Hongarije, Polen en Tsjechië lid van de NAVO. Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Roemenië, Slovenië en Slowakije volgden in 2004. Vijf jaar later sloten ook Albanië en Kroatië zich aan, gevolgd door Montenegro en Noord-Macedonië. Uitbreiding met Georgië en Oekraïne werd niet doorgevoerd vanwege protest van Rusland.
In november sprak secretaris-generaal Jens Stoltenberg bij een NAVO-bijeenkomst in Riga: ‘De beste verdediging van het NAVO-bondgenootschap is Rusland permanent dreigen met een nucleaire oorlog, door ervoor te zorgen dat elk lokaal conflict waarbij Rusland is betrokken in Oost-Europa onmiddellijk om te zetten in een alomvattend conflict tussen Rusland en de NAVO.’ In 2016 zei Gorbatsjov reeds over deze organisatie: “Alle retoriek … schreeuwt alleen maar van een verlangen om Rusland bijna de oorlog te verklaren. Ze praten alleen over verdediging, maar eigenlijk bereiden ze zich voor op offensieve operaties.” Op 24 december 2021 vertelde hij bovendien tegen het Russisch persbureau RIA Novosti op de vooravond van zijn aftreden precies dertig jaar geleden: ‘De VS werden arrogant na de val van de Sovjet-Unie. Na de Koude Oorlog bouwden de VS met de NAVO een nieuw rijk op.’
Als Nederlandse vrouw, die weliswaar al meer dan 35 jaar met Rusland en Oost-Europa verbonden is, blijf ik Gorbatsjov waarderen omdat hij een einde maakte aan de Koude Oorlog. Toch ben ik mij ervan bewust dat dit een typisch Westerse zienswijze is. Mijn Russische vrienden en kennissen kijken mij soms verbaasd aan en sommigen bekogelen mij zelfs met geïrriteerde reacties in de trant van: ‘Jij zou toch beter moeten weten en begrijpen dat hij bij ons helemaal niet populair is! Hij heeft ons land slecht bestuurd en uiteen laten vallen.’
Het gaat mij erom waarom onze Westerse visie zo anders is dan de Russische. In mijn ogen gaat het al mis met de Westerse politiek en berichtgeving. We zouden onszelf kunnen afvragen: Waarom is Gorbatsjov in het Westen heel populair en in zijn eigen Rusland niet? Wat hebben westerlingen gemist in de berichtgeving of beleving? En dan nu dertig jaar later: waarom is Poetin in het Westen zeer onpopulair en wordt hij in Rusland door het grootste deel van de bevolking op handen gedragen?
Deze vragen geven aan hoe weinig wij westerlingen van Russen weten, en hoe gemakkelijk het is om bepaalde Russische gebeurtenissen vandaag de dag vanuit een westerse visie te belichten zonder voldoende achtergrondkennis. En ook hoe gemakkelijk het is – nu de spanningen tussen Rusland en het Westen weer hoog oplopen – Rusland niet voldoende te begrijpen. Of extremer: te demoniseren. Doordat de meeste westerlingen niet voldoende van Rusland weten, is het nog gemakkelijker om alle anti-Rusland-berichten voor waarheid aan te nemen. Maar het moet toch niet zo moeilijk zijn op zoek te gaan naar antwoorden op de waarom-vragen? Of om in ieder geval te proberen te begrijpen waarom een groot deel van de Russen vandaag de dag wel redelijk tevreden is.
Dit bericht uit de pen van Marie-Thérèse ter Haar verscheen in de weekeditie van 8 januari 2022 van de Andere Krant.
Met dank aan Madeleine Klinkhamer en Edwin Giltay voor hun redactiewerk.
Marie-Thérèse ter Haar schreef diverse boeken waaronder De ontgoocheling (De Blauwe Tijger, 2017).
Haar Rusland & Oost-Europa Academie organiseert reizen, geeft lezingen – sinds kort ook online lezingen– en blogt: ruslandacademie.nl
