Ontstaan en oorzaken van de Eerste Wereldoorlog
Door: Hans Andriessen
De Eerste Wereldoorlog was een der verschrikkelijkste oorlogen uit de geschiedenis vooral ook omdat de strijdende partijen al heel snel in een soort dodelijke omstrengeling terechtkwamen van waaruit ze zich gedurende bijna vier jaren, niet meer konden losmaken.
Na een aanvankelijk snelle opmars van de Duitsers lagen gigantische legers in haastig gegraven loopgraven tegenover elkaar in een linie die liep van de Zwitserse grens tot aan de Noordzee over een breedte van soms maar enkele kilometers. Bij verwoede aanvallen over en weer lieten miljoenen soldaten het leven zonder dat ook maar een meter terreinwinst werd gerealiseerd. Een hele generatie jonge mensen bloedde letterlijk op het slagveld dood.
In totaal, u weet het, kostte de Eerste Wereldoorlog ruim 30 miljoen doden, gewonden en vermisten, verdwenen keizerrijken en koninkrijken en veranderde de wereld totaal van aanzien. Ze zette verder een proces in gang dat al snel (zo’n 20 jaar later) tot een nog vreselijker oorlog zou leiden, de Tweede Wereldoorlog met wederom miljoenen en miljoenen slachtoffers.
Hoe kon dat allemaal gebeuren? Hoe was het mogelijk dat de mensheid zichzelf zo uitroeide en vernietigde? Een vraag die ook vandaag de dag nog recht overeind staat want als we bezien hoe de wereld zich ontwikkelt, ik denk daarbij dan aan de financiële crisis, de economische crisis, de Europese crisis, de godsdienstcrisis, de milieucrisis, de crisis in Afrika en in de Arabische landen enzovoort enzovoort, dan lijkt me een volgende wereldoorlog welhaast voorspelbaar, maar daarover zal ik het nu maar niet hebben.
Voor wat het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog betreft heb ik een wat andere visie dan de doorsnee historicus en ik wil u daar hier graag iets over vertellen. Vóór ik dat echter doe, wil ik graag eerst nog een opmerking maken.
Vraagt men de doorsnee burger in Nederland wie schuldig was aan het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog, dan noemt men over het algemeen Duitsland als de grote schuldige. Als goede tweede hoort men vaak ook de mening dat alle landen een beetje schuldig waren maar Duitsland, en in elk geval de Duitse keizer, toch wel het meeste. Tenslotte zijn er dan nog enkelingen die vinden dat het moeilijk is de ware schuldige aan te wijzen omdat die oorlog eigenlijk onvermijdelijk zou zijn geweest! Graaft men wat dieper, dan wordt vaak het feit dat Duitsland trachtte Groot-Brittannië voorbij te streven door het bouwen van een grote oorlogsvloot, de oorlogszuchtige taal van de Duitse keizer, de Duitse buitenlandse politiek die steeds probeerde het machtsevenwicht in de wereld te verstoren en de Duitse lust naar Weltmacht en werelddominantie, als voorname redenen genoemd.
Waar men echter veel minder over spreekt, is bijvoorbeeld het feit van de Britse werelddominantie, de Britse zucht tot uitbreiding van haar koloniale rijk, de Britse buitenlandse politiek die geen concurrentie wenste, de Britse tegenwerking toen Duitsland trachtte zich op vreedzame wijze een plaats op de wereldmarkt te veroveren. Ook hoort men heel weinig over de Franse manipulaties in bijvoorbeeld Algerije en later in Marokko en nog minder over de aard en strekking van de Frans Russische geheime militaire alliantie, die toch de vernietiging van Duitsland als doelstelling had. Ook over de rol van Rusland in die tijd, bij haar machtspolitiek op de Balkan om maar niet te spreken van de rol van Servië dat in die Russische politiek een zeer kwalijke rol heeft gespeeld, uitmondend in de moord op de Oostenrijk-Hongaarse troonopvolger Franz Ferdinand en zijn echtgenote, met alle gevolgen van dien.
Welnu, juist daarom wil ik die, veel minder bekende, kant van de zaak voor het voetlicht brengen. Onvermijdelijk betekent dat, dat ik, mede gezien de ruimte die ik ter beschikking heb, de Duitse rol in het conflict voor een groot deel buiten beschouwing moet laten. Die rol was natuurlijk ook essentieel maar hier heb ik het dus voornamelijk over de rol van de andere aan die oorlog deelnemende landen. Wilt u een totaalbeeld krijgen van de oorzaken die tot het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog hebben geleid, dan mag ik u misschien verwijzen naar mijn boek “De andere waarheid” waarin de rol van alle betrokken landen uitvoerig wordt behandeld.
‘Voorspel’
De Eerste Wereldoorlog dus en de rol die de entente-landen daarbij speelden. We moeten dan even terug naar een ver verleden, naar 1870 om precies te zijn. Frankrijk verklaarde de oorlog aan Pruisen (ja u hoort het goed: Frankrijk verklaarde de oorlog aan Pruisen en niet andersom) omdat een Pruisische prins zich kandidaat had gesteld voor de vacante Spaanse troon. Frankrijk eiste van de koning van Pruisen dat die dit zou verbieden en toen de koning daar gehoor aan gaf en de prins zich terug trok, eiste Napoleon III dat Pruisen zou beloven nooit een Pruisische prins op de Spaanse troon te zullen toelaten. Dit kon de Pruisische koning natuurlijk niet beloven en dat was aanleiding voor Frankrijk om Pruisen de oorlog te verklaren. Dat had Frankrijk beter niet kunnen doen want in een serie hevige veldslagen werd het Franse leger in de pan gehakt en keizer Napoleon III gevangen genomen (hij stierf enkele jaren later in ballingschap) En, wat nog erger was, in de Spiegelzaal te Versailles werd het Duitse Rijk uitgeroepen en de Pruisische koning, Wilhelm, tot Keizer van Duitsland benoemd. Tot overmaat van ramp lijfde Duitsland ook nog de rijke Franse provincies Elzas Lotharingen, provincies die overigens enkele eeuwen eerder door de Fransen van Duitsland waren afgenomen, weer bij het Duitse Rijk in.
In de kern komt het er op neer dat het Duitse Rijk (Bismarck) door een serie geheime verdragen met de toenmalige giganten Rusland en Oostenrijk-Hongarije, een Europees blok vormde dat zo enorm sterk was dat welhaast niemand het in z’n hoofd zou halen die macht aan te vallen. Direct na de Frans Pruisische oorlog had Bismarck er zo voor gezorgd dat Frankrijk als supermacht zou zijn uitgeschakeld en geïsoleerd raakte. Hij wilde met die geheime verdragen voorkomen dat Frankrijk bondgenoten zou vinden en nog ooit een bedreiging voor Duitsland zou kunnen worden. U ziet, dat leek hem aardig te zijn gelukt. Maar Bismarck, de grondlegger van het Duitse Rijk en de man die deze enorme macht had samengesmeed, had natuurlijk ook niet het eeuwige leven. De door hem gesloten geheime verdragen waren dan wel briljant, maar men kon op z’n vingers natellen dat op een goede, of zo u wilt kwade dag, die geheime verdragen zouden worden opengebroken en dat gebeurde dan ook. Na een ruzie met de jonge Duitse keizer Wilhelm II, waarbij deze overigens het gelijk, in tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, wel degelijk aan zijn kant had (Bismarck ontpopte zich al snel als een alleenheerser die zich niet ontzag de keizer, achter z’n rug om, tegen te werken en later, na z’n ontslag er zelfs niet voor terugschrok staatsgeheimen te laten uitlekken) of het geheime verdrag met Rusland werd door Bismarck’s opvolger, Caprivi, niet verlengd. (De keizer kon niet anders dan zich daarmede akkoord verklaren) De reden tot die beslissing was dat Caprivi er achter kwam dat het verdrag in strijd was met de bepalingen uit het geheime verdrag met Oostenrijk-Hongarije.
Bismarck had in het geheim aan Rusland beloofd neutraal te zullen blijven als dat land de Turkse Zeestraten zou bezetten (ik kom daar nog nader op terug) en dat was een flagrante schending van de eveneens geheime afspraken met Oostenrijk Hongarije waarin juist het tegendeel geregeld was. Bismarck had daar geen probleem mee gehad, hij nam het niet zo nauw en dacht: ”Komt tijd,komt raad”. Maar Caprivi nam verdragen wel degelijk zeer serieus. Hij was vooral bang dat Rusland Duitsland zou kunnen chanteren als ze, als haar dat zo zou uitkomen, de geheime clausule zou laten uitlekken. Duitsland zou dan natuurlijk in grote problemen komen. Hoe het ook zij, zodra Frankrijk in de gaten kreeg dat het bondgenootschap tussen Rusland en Duitsland niet meer bestond probeerde het Rusland over te halen nu zo’n verdrag met haar te sluiten. In 1893 lukte dat en sloten beide landen een geheim militair verdrag dat in de grond gericht was tegen Duitsland. De betekenis van deze geheime militaire alliantie was enorm zoals uit bijgaand kaartje heel duidelijk te zien is:
U ziet hier een enorme verschuiving van de machtsbalans. Ineens is de kaart van Europa totaal veranderd. Politiek gezien is het eigenlijk onbegrijpelijk dat Duitsland het verdrag met Rusland liet verlopen, hoe nobel dat ook ten opzichte van Oostenrijk-Hongarije wel was. Het niet verlengen van het verdrag betekende feitelijk het opheffen van Frankrijk’s isolement dat Bismarck zo uitermate belangrijk had gevonden. Frankrijk was ineens weer een Grootmacht en telde weer mee in de vaart der volkeren. Maar er was meer, in het Frans-Russische verdrag lag al de kiem verborgen voor het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog. En wel hierom:
