Dit bericht verscheen op 24 september
Uit de pen van Elze van Hamelen
Nadat psychiater Wim Veling en collega’s van de Rijksuniversiteit Groningen vorig jaar ‘complotdenkers’ vergeleken met mensen die aan psychotische wanen leiden, hebben zorgprofessionals en de media zich massaal op dit nieuwe type mens gestort. Ze zetten de complotdenker weg als een psychiatrisch geval dat gevaarlijk is, door de overheid in de gaten moet worden gehouden en desnoods opgesloten. Zelfs sommige Kamerleden worden in deze categorie geplaatst. Zelden of nooit wordt inhoudelijk ingegaan op de beweringen van de complotdenker.
“Zijn complotdenkers psychotisch?” vroegen psychiater en professor bij de Rijksuniversiteit Groningen Wim Veling, twee andere psychiaters, drie psychologen, twee sociologen en een verpleegkundig specialist GGZ zich af in het Tijdschrift voor Psychiatrie van november 2021. Naar aanleiding van het artikel nam een bezorgde psycholoog – die anoniem wenst te blijven – contact met mij op. “Het Tijdschrift voor Psychiatrie zet de toon voor de geestelijke gezondheidszorg in Nederland. Het valt bij elke psychiater op de mat. Het wordt gelezen binnen de GGZ en het vindt daarna zijn weg naar publicaties die huisartsen lezen. Wat mensen die zich bezighouden met onderwerpen die in de mainstream als taboe worden beschouwd moeten beseffen, is dat wanneer ze onderwerpen die volgens de auteurs van het artikel onder complotten vallen ventileren richting hun huisarts of psycholoog, zij nu min of meer officieel als psychiatrisch gestoord beschouwd worden. Ook al is de diagnostiek nog niet uitgekristalliseerd.”
Zoals de psycholoog voorspelde kreeg het artikel binnen en buiten de zorgsector ruime aandacht en is het blijven rondzingen in het afgelopen jaar. “Complotdenkers zijn niet psychotisch” vatte de Zorgkrant, die zich inzet voor “digitale uitwisseling van kennis en ervaring binnen de Nederlandse zorg en welzijnssector” op 22 november 2021 het artikel samen. Echter, schrijven ze, “Complotdenkers hebben veel overeenkomsten met mensen die lijden aan paranoïde wanen”. De Nationale Zorggids, “één platform waarop je al het relevante nieuws in de zorg kunt vinden”, met meer dan 34.000 volgers op Twitter, bracht op 19 november 2021 een persbericht uit met soortgelijke strekking: “Complotdenkers hebben volgens onderzoekers van het UMCG veel overeenkomsten met mensen die lijden aan paranoïde wanen”. De Telegraaf en de Limburger vertaalden op 19 november 2021 het artikel voor de leek: “In gesprek met complotdenkers? Benader ze als iemand met schizofrenie”.
Psychiater Yolande de Kok reageert op het artikel van Veling in januari 2022 in het Tijdschrift voor Psychiatrie: “Met name voor de groep mainstream complotdenkers die door Veling e.a. worden omschreven als ‘rebels with a cause’ (mensen die zich door hun complotdenken superieur willen voelen ten opzichte van de ‘onwetende massa’) is de vraag of luisteren en empathie en instemming betonen wel zo’n heilzame methode is, of dat deze aanpak juist het omarmen van de complotgedachten nog verder zal versterken”.
Er volgen nog vele soortgelijke publicaties. Op psychosenet.nl, “een multideskundige eCommunity van ervaringsdeskundigen, betrokkenen en professionals”, wordt de vraag “Is het een complottheorie of een psychose?” beantwoord. “Mijn broer is er heilig van overtuigd dat de aarde plat is, of misschien toch anders gevormd maar zéker niet bolvormig, zoals we op school leren. Zou dit mogelijk kunnen vallen onder een psychose? Of een soort gedeelde waanbeelden? Heeft u tips hoe om te gaan met zo’n soort situatie?”
Psychiater Esther van Fenema schrijft op 10 augustus 2022 in Trouw: “Een collega koppelt probleemloos het boerenprotest aan Soros, Trump, nazi’s, Joden, Klaus Schwab en uiteraard het WEF. Mensen die sinistere complotten vermoeden om ons te manipuleren, onvruchtbaar te maken of uit te roeien. Als je binnenkomende informatie niet goed kunt verwerken, dan kan er sprake zijn van een psychose, waarbij iemand last krijgt van wanen en hallucinaties en er een alternatieve werkelijkheid kan ontstaan”. En, schrijft Fenema: “Alle lagen van de bevolking blijken kwetsbaar: van gepromoveerde scheikundigen en Gooise moeders tot QAnon-types, die reeds voor corona waren begonnen, met elkaar alternatieve werkelijkheden op te tuigen, omdat ze de bestaande machtsstructuren niet meer vertrouwen”.
Het tijdschrift De Psycholoog organiseerde op 3 juni 2022 een forum met “Aandacht voor complotdenken en anti-overheidssentimenten in de GGZ”. In het kader van dit forum schrijft Arno van Dam, professor aan de Universiteit van Tilburg, samen met drie coauteurs het artikel De maatschappij komt de spreekkamer binnen. Ze schrijven: “In de loop van de pandemie bleek dat relatief veel mensen in enige mate geloven in zogenoemde complottheorieën. Uit onderzoek blijkt dat complotdenkers relatief vaker lager opgeleid, alleenstaand, werkeloos en man zijn. Tevens ervaren zij vaker lichamelijke en psychische klachten en hebben zij minder zelfvertrouwen, een lagere sociaaleconomische status en voelen minder verbondenheid met anderen. Dit zijn kenmerken die ook relatief veel bij mensen met psychische problemen worden aangetroffen”. De auteurs citeren het artikel van Veling et. al., naast 24 andere publicaties die een verband leggen tussen complotdenken, psychiatrische klachten en radicalisering.
Er worden zelfs congressen rond het thema georganiseerd. Op 29 november 2022 vindt een Congres Persoonlijkheidsstoornissen plaats, dat alleen voor gecertificeerde professionals toegankelijk is. De introductie luidt: “Complotdenken of stemmen horen? Persoonlijkheidsstoornis of toch psychotisch? Psychotische stoornis of toch meer de persoonlijkheid? In navolging van het DSM-classificatiesysteem en door de organisatie van de GGZ lijken dit gescheiden werelden”. Mr.dr. Bram Sizoo, coauteur van het artikel van Veling, zal de volgende presentatie geven: Complotdenken en waandenkbeelden bij mensen van alle dag: patiënten met een aan schizofrenie verwante psychose en bij persoonlijkheidsstoornissen.
Er verschijnen ook vele ‘luchtige’ items in de massamedia, zoals het stuk Help, mijn vriend is een complotdenker!, in HP de Tijd op 20 november 2020. De auteur, Charlotte Arnoldy, schrijft: “Wanneer je een discussie aangaat met een complotdenker, is het verstandig om niet de losse feiten aan te vallen, maar het juist te hebben over waarom iemand bepaalde bronnen als waar beschouwt en andere als onwaar. Het aantonen van de onbetrouwbaarheid van de bron van de ander is in een gesprek met een complotdenker veel krachtiger dan het aanvallen van het aangedragen ‘feit’”.
BNN Vara laat op 12 april 2021 jongeren aan het woord over ‘Wat als je moeder een complotdenker is?’. In Drie ingrediënten waaraan je een complottheorie kunt herkennen legt Dr. Jovan Byford, hoofddocent psychologie aan The Open University, op de website van de KRO-NCRV uit: “De term complottheorie verwijst naar theorieën, waarbij de oorzaak van wereldwijde gebeurtenissen wordt toegewezen aan een groot ‘duivels’ plan, dat in het geheim is opgezet door een kleine groep invloedrijke individuen”.
In het artikel Zo voer je een (zinnig) gesprek met een complotdenker in je omgeving geeft de Volkskrant op 20 oktober 2020 vijf tips voor het praten met complotdenkers. “Zet de ander niet weg als gek. Ze voelen zich angstig, onzeker of machteloos.” Op 12 mei 2021 ondersteunt ook de Gelderlander de lezer met omgangsrichtlijnen in het artikel Hoe ga je in gesprek met een complotdenker?
Bij BNN Vara corresponderen actrice Mirjam Vriend en psychiater Bram Bakker maandelijks over de geestelijke gezondheidszorg. Op 10 november 2020 discussiëren ze: “Hoe gek zijn complotdenkers eigenlijk?” Mirjam: “Waarom wordt de één een complotdenker en de ander niet? Kan iedereen die op een regenachtige dag in het complot-algoritme terecht komt, zomaar het konijnenhol in verdwijnen? Of is dat slechts één ingrediënt van het hele recept?”
Naast de massamedia richt ook de overheid zich op het herkennen en omgaan met ‘complotdenkers’. Het Rijksopleidingsinstituut tegengaan Radicalisering (ROR) deelt ‘kennis, inzicht en vaardigheden over radicalisering” met huisartsen, gevangenisbewaarders, wijkagenten, docenten, beveiligers, jongerenwerkers, maatschappelijk werkers en jeugdhulpverleners. Op 29 oktober 2020 organiseren zij in samenwerking met het Landelijke Steunpunt Extremisme (LSE) en de gemeente Delft het webinar Deskundigheidsbevordering Complotdenken over “de risico’s van complotdenken en hoe ermee om te gaan als professional”. Op 22 en 23 februari 2021 organiseert het ROR het webinar Radicalisering en Extremisme. Het werd gevolgd door “ruim 200 professionals uit de regio Oost Brabant”. Het NCTV gaf toelichting over haar rol in het bestrijden van radicalisering en extremisme. Op het webinar werden ook de thema’s ‘informatiedelen’ en ‘signaleren en duiden’ behandeld. In een poll geeft 68 procent van de deelnemers van het webinar aan: “In mijn omgeving (privé of op het werk) zie ik mensen als gevolg van de corona-crisis radicaliseren en/of gevoelig worden voor complottheorieën”. Zoals het webinar duidelijk maakt, brengt de overheid de complotdenker graag in verband met ‘radicalisering’. De suggestie wordt gewekt dat hij een gevaar is voor de samenleving. Hoofdofficier van justitie Michiel Zwinkels vertelt op 7 juni 2021 aan NRC Handelsblad dat “Geweld wordt vanzelfsprekender gemaakt door complotdenken”, want “Mensen verliezen contact met de buitenwereld”.
Naast ambtenaren worden docenten getraind in het omgaan met complotdenkende leerlingen. Platform JEP ondersteunt professionals die met jongeren werken bij hun vragen rond polarisatie, radicalisering en extremisme. Aan deze professionals geven ze instructies over ‘Complotdenkende jongeren: hoe daarmee om te gaan’. De Anne Frank Stichting geeft praktische tips en organiseert trainingen over ‘Omgaan met complotdenken in de klas’. Het Hannah Arendt Instituut publiceerde in samenwerking met de Belgische krant de Standaard een podcastreeks: “Waarom ontstaan complottheorieën en waarom zijn ze zo aanlokkelijk? Hoe kan je ze herkennen? En waarom zijn ze vaak gevaarlijk?”
Ook de EU maakt zich zorgen om complotdenkers: Het Radicalisation Awareness Network hield al op 28 september 2020 een onlinebijeenkomst waarbij “schadelijke samenzweringsmythen” besproken werden, want, “deze mythen zijn mogelijk schadelijk voor de mensen zelf, en bij extensie, voor de samenleving”. In samenwerking met Twitter, Unesco en het World Jewish Congress, lanceert de Europese Commissie op 14 augustus 2020 de campagne #ThinkBeforeSharing – Stop the spread of conspiracy theories (bit.ly/thinkbeforesharing). Want, “de pandemie creeerde een voedingsbodem voor hatelijke uitspraken, racisme, xenofobie en antisemitische aanvallen, en vijandelijkheid richting LGBTQ gemeenschappen.
Zelfs Tweede Kamerleden worden aangevallen als vermeende complotdenkers. De rechtsgeleerde Afshin Ellian vertelde deze zomer bij Goedemorgen Nederland op NPO 1: “Vroeger legde men zich meer neer bij besluiten van het kabinet of liepen demonstraties een stuk vreedzamer. Wat je nu ziet is verharding. Complotdenkers. Dit wordt allemaal georganiseerd door een politieke partij (FVD) en dat is heel uniek”. Over FVD-Kamerlid Gideon van Meijeren zegt hij: “Hij is een charlatan, een leugenaar en een kwaadaardig figuur. Hij mobiliseert instabiele mensen. Dit is niet goed te praten en ik hoop dat het OM de rol van deze mensen bij deze hetze gaat bestuderen.” Opmerkelijk: Ellian kreeg in 2015 de Pim Fortuynprijs voor het ‘consequent verdedigen van de vrijheid van meningsuiting’.
Wim Veling en collega’s waren niet de eersten die de complotdenker als geestesziek aanmerkte. Arts-microbioloog Miquel Ekkelenkamp schrijft op 29 juli 2021 in Medisch Contact, het weekblad voor artsen: “Tussen de complotdenkers op deze wereld zitten wellicht meer gewelddadige geesteszieken dan gemiddeld, maar de meesten zijn goedbedoelende burgers die de wereld willen verbeteren. Velen zouden al flink geholpen zijn met een therapeutische dosering methylfenidaat”.
