Geschiedenis van de Oekraïne

Als we het over de Oekraïne hebben, hebben de meeste mensen maar een vaag beeld voor ogen – in de trant van “daar ergens in het oosten aan de zwarte zee”. Wat men niet beseft is, dat de Oekraïne (als men Rusland buiten beschouwing laat), het grootste land van Europa is. Het land zou eigenlijk de ideale brug tussen de EU en Rusland kunnen zijn. Maar dat is echter door de politiek niet gewenst. De Oekraïne heeft zich in de afgelopen decennia, dankzij de daadkrachtige hulp van de VS tot een kruitvat ontwikkeld, waarvan alleen nog de lont aangestoken moet worden. Ten noorden van de Oekraïne ligt Wit-Rusland, nog zo’n geopolitieke stoorfactor, die nodig in het gareel gebracht dient te worden.

Veel landen hebben een soort trauma door het feit dat ze hun macht kwijt geraakt zijn en wensen zich de tijd terug toen ze nog een grote mogendheid waren. We zien dit bij het British Empire en de Poolse Rzeczpospolita. Vaak hebben deze landen een neiging tot overdreven nationalisme. Dit is nog erger bij landen die gedurende hun hele geschiedenis nooit een soevereine staat hebben gevormd zoals de Oekraïne. (Waarom deze stelling niet opgaat voor de Nederlanden is me nog steeds een raadsel.)

De verhoudingen tussen Rusland en de Oekraïne worden nog bemoeilijkt door het feit dat Rusland Kiëv als de wieg van het Russische Rijk beschouwt (Kievskaja Roes of te wel het Kiëvse Rijk). En niet alleen in politiek opzicht voelt Rusland zich sterk met de Oekraïne verbonden, hetzelfde geldt voor het geloof. Poetin heeft ooit gezegd: “Op de Krim ligt de spirituele oorsprong voor het ontstaan van het Russische rijk”. Grootvorst Vladimir van Kiëv is namelijk in Chersonesos op de Krim gedoopt (988) en heeft daarna ook zijn onderdanen aangemaand hetzelfde te doen. Daarvoor werd hij later heilig gesproken. Vladimir was een achterkleinzoon van de legendarische Roerik (860-879).  Van Roerik stammen alle Russische tsaren af, voordat de macht overging naar de Romanovs. Aan Vladimir wordt voor de Russische orthodoxie en tevens ook in politiek opzicht dezelfde betekenis toegekend, als Karel de Grote voor West-Europa heeft. 

De Mongool Batu Khan, kleinzoon van Genghis Khan, was de eerste vorst van het Kanaat van de Gouden Horde. Deze datum is de scheidslijn die het volk van de Roes van Kiev in twee verschillende volkeren verdeelt: de Russen die naar het Noorden en het Oosten zijn gevlucht en die het gebied op de Mongolen hebben heroverd en de Oekraïners die ter plaatse zijn gebleven en die aan Litouwen en Polen zullen worden onderworpen. Daarom heeft Rusland sindsdien de neiging vertoond om het Russische volk te “herenigen”, terwijl de Oekraïners de indruk hadden de westerse sfeer binnen te treden dankzij de bekering van de Litouwse edelen tot het katholicisme. In 1240 werd Kiev, dat met zijn ruim 30.000 inwoners toen een van de grootste steden van Europa was, door de Mongolen verwoest. De volgende zes eeuwen was Kiev niet meer dan een provinciestad in het Pools-Litouwse Gemenebest en het Russische Rijk. 

Een van de trauma’s van het Russische Rijk is het Tartaarse juk, een groot deel van wat vandaag Rusland heet werd door de Mongolen of te wel Tartaren overheerst, en de bevrijding ervan in 1480, heeft zowel voor de Russische als ook de Oekraïense natie een grote betekenis. Interessant is dat de grens tussen het Kanaat van de Gouden Horde en de Russische Grootvorstendommen ongeveer daar verliep waar de Oekraïne ook vandaag nog gespleten is. In de Oost-Oekraïne werd toen al een soort guerrillaoorlog tegen de Gouden Horde gevoerd, en ook nadat de Gouden Horde vertrokken was, bleef dit een gebied dat moeilijk te regeren was. Tijdens het Russische Tsarenrijk hebben er verscheidene Kozakkenopstanden plaats gevonden.

De eeuwen daarna werden bepaald door een machtsstrijd tussen het  Pools-Litouwse Gemenebest en het Russische Rijk.  In het gebied van het Pools-Litouwse Gemenebest heerste een sterke sociale verdeeldheid, veel sterker nog dan in het Russische Rijk. 

• De adelsklasse, de Szlachta, had zeer veel politieke invloed. Polen-Litouwen was een kiesmonarchie (vergelijkbaar met het Heilige Roomse Rijk) waarbij de koning gekozen werd door de zogenaamde magnaten, de rijkste en machtigste leden van de Szlachta. De magnaten bezaten enorme landgoederen, die hun voornaamste bron van inkomsten vormden.
• Handwerkslieden en handelaren, die in de grotere nederzettingen woonden. Deze klasse bestond in aanzienlijke mate uit Joden. Dat was in wezen een voorloper van wat we vandaag de middenklasse noemen.
• Verder waren er op het gebied van de Oekraïne nog de landarbeiders, (keutel)boeren en lijfeigenen. Deze spraken Oekraïens. Door de bovenklasse werd dat als een minderwaardig Slavisch dialect beschouwd, als je vooruit wilde komen in het leven diende je Pools te spreken.
• En dan was er uiteraard nog de clerus. De Katholieke kerk had een hele grote invloed. Een ook dat leidde tot conflicten met de voor het merendeel Russisch-orthodoxe boerenklasse. Daar werd uiteindelijk een oplossing voor gevonden: de oosters-katholieke kerk of geünieerde kerk. Zij vormt een unie met de Rooms-Katholieke Kerk en erkent het gezag van de paus. De kerk volgt de Byzantijnse rituelen en de liturgische taal is het Oekraïens. 

Het grootste gedeelte van de huidige Oekraïne (stippellijn) behoorde tot het Pools-Litouwse Gemenebest. Daarbuiten vallen de Wilde Velden of Woeste Velden (Frans: Champs Sauvages, Russisch: Дикое Поле), dit is een begrip  dat in 16e en 17e eeuw werd gebruikt voor de dunbevolkte steppegebieden tussen de Don in het oosten, de Boven-Oka-vorstendommen⁽¹⁾Kleine vorstendommen die niet tot het Russische Rijk behoorden en meestal ook niet lang hebben bestaan in het noorden en de zijrivieren van de Dnjepr en de Desna in het westen. In groen is het Kanaat van de Krim weergegeven, een van de laatste overblijfselen van de Gouden Horde.

Vanaf de 16e eeuw vindt er een machtsverschuiving plaats ten gunste van het Russische Rijk. Het Pools-Litouwse Gemenebest verliest steeds meer aan betekenis, totdat Polen na de derde Poolse deling helemaal van de kaart is verdwenen. De Poolse gebieden vallen aan Pruisen, het Habsburgse Rijk en aan Rusland. Na de inval van de Gouden Horde was niet veel meer over van het Kiëvse Rijk. In het noorden lagen ver van elkaar verwijderd en niet aaneengesloten verschillende grootvorstendommen. Een daarvan was het grootvorstendom Moskou, en van daaruit vond de Russische “reconquista” plaats.

Een van de belangrijkste doelstellingen van het Russische Rijk was de toegang tot een ijsvrije haven. In het noorden werd dit doel verwezenlijkt toen Peter de Grote Sint Petersburg stichtte. Daarna richtte Rusland zich steeds meer naar het zuiden, en probeerde gebieden rond de Zwarte Zee te veroveren. In die contreien was echter inmiddels een nieuwe tegenstander opgedoken – het Osmaanse rijk. De Russische geschiedenis wordt bepaald door Russisch-Turkse oorlogen, en deze vonden vaak ergens op het territorium van de huidige Oekraïne plaats. De Oekraïne zoals we deze vandaag kennen, heeft dus tot in de 20 eeuw nooit een territoriale eenheid gevormd en is ook altijd een behoorlijke lappendeken van verschillende volkeren geweest. Tussen 1721 en 1917 heette een groot deel van het gebied “Klein-Rusland”. Oekraïne betekend letterlijk vertaald “aan de rand”, daarmee wordt bedoeld dat het land altijd een grensstreek heeft gevormd. Sommige Russen zijn van mening dat de Oekraïne in haar huidige vorm alleen tot stand is gekomen dankzij “geschenken” van verschillende Sovjet-leiders en dat het land zich niet moet aanstellen als daarvan iets wordt afgepakt.

De Oekraïners werden voor hun eigen gevoel nooit voor vol aangezien, en in wezen kan men “Klein-Rusland” best wel als denigrerend beschouwen. De culturele hoofdsteden waren eerst Sint-Petersburg en daarna Moskou. In Oekraïense ogen zijn daarom alle Russen arrogante “Moskovieten” en door hen wil men niet geregeerd worden.

De Oekraïne heeft eigenlijk nooit de tijd gehad een nationale eenheid te vormen. Ze heeft weliswaar in Sovjet-tijden ook al in de huidige vorm bestaan, maar toen was ze gewoon een van de Sovjet-republieken en waar de grenzen lagen maakte niet zoveel uit. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was de politiek van het westen erop gericht de landen die aan Rusland grensden in de invloedssfeer van de EU en de Navo te krijgen. Deze politiek heeft de Oekraïne in 2004 de eerste kleurenrevolutie gebracht, en omdat de resultaten kennelijk niet bevredigend waren, werd het experiment 10 jaar later nog eens herhaald. Het resultaat van dit alles is, dat het land totaal ontwricht is en er grote verdeeldheid heerst.

De kaart met de stemverdeling bij de presidentsverkiezingen van 2010 laat duidelijk zien dat het Oosten van de Oekraïne een ander stemgedrag vertoont dan het Westen. En dit is geen eenmalig toeval, ook in andere jaren kan men eenzelfde soort kaart tekenen. In wezen komt het erop neer dat het kerngebied van de Oekraïne, Klein-Rusland dus, altijd met de later bijgekomen gebieden van mening verschilt.

Mijns inziens zou alleen een opsplitsing van de Oekraïne binnen een federatief stelsel, waarin de bondsstaten een grote mate van autonomie genieten, een oplossing kunnen bieden. Daar hebben natuurlijk ook anderen over nagedacht, maar ik vrees dat de hardliners die erop gefixeerd zijn de Donbass en de Krim te “bevrijden”, op dit moment veel teveel invloed hebben. Bovendien komt het de VS zeer gelegen om op ieder gewenst moment het conflict met Rusland te kunnen laten oplaaien.

In wezen beslaat de Donbass, waar zich de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk (Donetskaja narodnaja respoeblika, Loeganskaja narodnaja respoeblika = DNR, LNR) bevinden maar een heel klein deel van het Oekraïense gebied. Op dit moment ziet Rusland zich geconfronteerd met een lose-lose situatie. Mocht Kiëv de Volksrepublieken binnen vallen en Rusland schiet de Russische broeders daar te hulp, dan zal de VS de Russische agressie veroordelen en de NAVO zou vermoedelijk ingrijpen. Indien Rusland zich niet inmengt, zou het in eigen land zeer slecht vallen dat men het broedervolk in steek heeft gelaten. Er gaan zelfs stemmen op dat de enige mogelijkheid om zonder klerenschuren uit dit dilemma te komen, zou zijn om alle bewoners van de volksrepublieken te evacueren en in Rusland te herhuisvesten. En dan spreken we over ca. 4,5 miljoen mensen, die misschien toch liever thuis zouden blijven.

Al met al een onoplosbaar probleem. De regering in Kiëv heeft openlijk verklaard dat ze zich niet gebonden voelt door de verdragen van Minsk. De doctrine luidt nu: “bevrijding en opnieuw in bezit nemen van de verloren gebieden”, dus de Donbass, maar ook de Krim. De Krim terug te krijgen zal vermoedelijk niet lukken, ten eerste willen de bewoners helemaal niet “bevrijd” worden en zullen ze zich met hand en tand ertegen verzetten, en ten tweede heeft Rusland enorm veel geld eraan besteed om de Krim weer tot een leefbaar geheel te maken en zal de Krim onder geen voorwaarde afstaan.